Akumulacja pierwotna

Historyczny proces oddzielania drobnych wytwórców od narzędzi i środków produkcji i skupienia ich w ręku klas posiadających, głównie kapitalistów. Nagromadzeniu środków pieniężnych, które warunkuje powstawanie produkcji kapitalistycznej, służyły także: lichwa i pożyczki udzielane panującym, podbój i eksploatacja kolonii oraz handel kolonialny, system protekcyjny, a szczególnie monopol handlowy wielkich kompanii handlowych, spekulacje giełdowe akcjami spółek handlowych, dzierżawa podatków państwowych, dzierżawa przedsiębiorstw państwowych i realizacja rządowych zamówień inwestycyjnych oraz dostaw wojskowych. Nagromadzenie bogactw na jednym biegunie oraz pojawienie się ludzi, osobiście wolnych, lecz pozbawionych środków produkcji i tradycyjnych źródeł utrzymania, zmuszonych do sprzedaży swej siły roboczej, przyspieszyło powstawanie kapitalistycznego sposobu produkcji. Epoka akumulacji pierwotnej przypada w krajach Europy zachodniej na XVI—XVIII w.: w Rosji występuje nieco później, bo w XVII— XIX w. Proces akumulacji pierwotnej w Polsce przypada głównie na pierwszą połowę XIX w.: wystąpił on szczególnie silnie w rolnictwie: rugi chłopskie pierwszej połowy XIX w., oparte na prawodawstwie napoleońskim, a spowodowane dążeniem obszarników do powiększania obszaru folwarków, doprowadziły do wykształcenia się pokaźnej grupy małorolnego i bezrolnego chłopstwa żyjącego na wsi, ale utrzymującego się ze sprzedaży swojej siły roboczej. Sposób uwłaszczenia na ziemiach polskich pod zaborem pruskim sprzyjał powstawaniu proletariatu rolnego i miał wiele cech akumulacji pierwotnej. Nagromadzeniu środków pieniężnych służyły m. in. rozliczne interesy między przedsiębiorcami a państwem, które środki uzyskane z podatków i innych dochodów skarbowych przekazywało do kieszeni różnych kategorii „entreprenerów”.