Monopole

Klasyczny schemat powstania monopolistycznych form w gospodarce w uproszczeniu przedstawić można następująco: gdy stosunki kapitalistyczne zwyciężyły w jakimś państwie, przeważały przedsiębiorstwa niewielkich, a w najlepszym przypadku średnich rozmiarów: między nimi toczyła się zacięta walka konkurencyjna, która prowadziła do eliminowania najsłabszych, a rozbudowy najsilniejszych. Szczytowym momentem rozwoju było powstanie przedsiębiorstw-gigantów oraz organizacji typu monopolistycznego. Procesy takie występowały w Wielkiej Brytanii, we Francji i w innych państwach, w których rozwój kapitalizmu rozpoczął się stosunkowo wcześnie. W Niemczech, a zwłaszcza w Japonii, gdzie okres szybkiego rozwoju kapitalizmu przypadł na lata późniejsze, przejście do fazy monopolistycznej nastąpiło w formach nieco odmiennych: podkreślić zwłaszcza należy wielką rolę dawnych feudałów, którzy zdołali przekształcić się w przedsiębiorców kapitalistycznych korzystając przy tym z pomocy państwa. Jeszcze inaczej przebiegał rozwój w krajach Europy środkowej, wschodniej i południowej, włącznie z Austro-Węgrami. Jakkolwiek w granicach monarchii habsburskiej znajdowały się kraje rozwinięte gospodarczo (Austria i Czechy), to jednak przeważająca jej część (Galicja, Węgry wraz ze Słowacją, Morawy i inne) znajdowała się na dość niskim poziomie rozwoju. W Europie zachodniej do tej grupy należały Hiszpania i Portugalia oraz Włochy.